Mapa Ukrainy
ISSN: 2658-2740

Adam Cebula „Jeszcze starsze ludy”

Para-Nauka Adam Cebula - 13 października 2017
Źródło zdjęcia: www.british.heritage.org.uk

Jestem sceptykiem, niedowiarkiem. Mój światopogląd, jeśli takowy da mi się przypisać, jest suchy, oparty na oficjalnych naukowych teoriach. Wszelako na skutek tego wiele teorii traktuję z dystansem. Znajomość choćby fragmentarycznej historii rozwoju fizyki nakazuje ostrożność w przyjmowaniu paradygmatów, których prawdziwość nie została zweryfikowana na szereg sposobów.

Z dystansem traktuję produkty okołohumanistyczne. Na przykład historię. W jakim sensie wierzę w bitwę pod Grunwaldem? W takim, że nie spodziewam się, by mimo nadludzkich wysiłków producentów spiskowych teorii udało się zebrać spójny komplet dowodów na to, że jej nie było, że interweniowała Matka Boska, czy jest wynikiem spisku słowiańskich historyków. Wszelkie dostępne źródła, w tym także wykopaliska, zostały na tyle przetrzepane, że stan wiedzy na ten temat nie zmieni się zasadniczo. Danych jest dużo, nie przeczą sobie. Lecz proszę wybaczyć, nie przeszkadza mi, że poza nauką jest odpowiedź na pytanie czy NAPRAWDĘ TAK BYŁO?

Podobnie nie wierzę, by cokolwiek wyszło z badań, które mają pokazać, że piramidy Egipcjanom zbudowali kosmici. Albo ktoś inny, w każdym razie nie sami Egipcjanie. A owszem, dowiadujemy się coraz więcej. Nie są to rzeczy zaskakujące zasadniczo, choć dla wielu niezwykłe. Nie, piramid nie budowali niewolnicy, wygląda na to, że robiły to odpowiedniki dzisiejszych przedsiębiorstw budowlanych na dobrych warunkach płatności (w piwie), że robotnicy zatrudnieni przy owej inwestycji byli rodzajem ciut lepszej kasty. No i właśnie: to był rodzaj inwestycji. Jak się wydaje, napędem dla niej był swego rodzaju magiczny pragmatyzm. System wierzeń prowadził do wniosków, że dla dalszego powodzenia kraju trzeba włożyć wysiłek w zapewnienie sobie łączności z zaświatami, a w konsekwencji przychylności bóstw.

Pewnie kilka razy pisałem, że raczej będziemy odkrywać zapomniane techniki starożytnych budowniczych, niż zaprzeczać temu, że to ludzie wznosili nieprawdopodobne z ich dzisiejszego rozumienia techniki budowle. Ot, odkrycie stosowania techniki ogniowej przy obrabianiu granitu. Tajemnica, jak było możliwe, że w tak krótkim czasie stosunkowo niewielkie ludzkie zespoły wyłamywały tak wielkie bloki skały, wyjaśniła się. Osłabiona wysoką temperaturą (po prostu rozpalano na niej ogniska) skała staje się krucha. I tak z pozoru niewykonalna praca staje się stosunkowo łatwa.

Miałem kłopot z dobry tekstem Tomka Pacyńskiego „Starsze Ludy”. Zasadnicza jego teza, że nasze wyobrażenia o duszkach, elfach czy innych trollach ma racjonalne oparcie, jest nieweryfikowalna. I po mojemu mamy rozliczne dowody na to, że człowiek już tak ma, że produkuje sobie byty ponad możliwą miarę, antropomorfizuje wszystko, co sprawia mu kłopot w zrozumieniu. Kogoś trafił piorun? Znaczy jakieś bóstwo cisnęło tym gromem, musiał mu się narazić. Tak ludzie myślą. Coś mi się zdaje, że to cała tajemnica.

Jest jednak obszar, o którym Tomek pisał, moim zdaniem ważniejszy, który trzeba przypomnieć i wyeksponować. To chybotliwość wiedzy przedstawianej jako pewnik. Ano tak jest, że na piedestałach nauki w równej chwale leża sobie na przekład teoria względności po wielekroć sprawdzana eksperymentalnie i opowieści o prehistorii człowieka podparte kawałkiem znalezionej jednej kości. Z równą powagą przedstawia się publiczności coś, co zostało przećwiczone na sto sposobów w laboratoriach i stało się podstawą masowej technologii, jak wynikające z pomysłów Einsteina o nierówno biegnącym czasie poprawki relatywistyczne, które umożliwiają działanie GPS-a, jak i chybotliwe pomysły, jak być mogło, za którymi stoi na przykład jedynie badanie DNA.

Tak jak dorabiamy teorię do walnięcia gromu i dopatrujemy się za nim boskiego gniewu, tak samo staramy się poskładać w jedną historię potłuczone skorupy garnków, rozbite czerepy wojów i skrobaki. Szukamy potwierdzenia naszych pomysłów, a nie, jak wymaga solidna technologia naukowa, dziur w całym. To podstawa metodologii: postawiłeś tezę – zastanów się, jak ją sfalsyfikować. Teza się ostaje dopiero wówczas, gdy próba jej falsyfikacji wiedzie nas na jakieś manowce.

Gdzie się zaczęła cywilizacja? W szkole uczono mnie, że w Egipcie. Koło pojawia się w połowie IV tysiąclecia p.n.e. w Mezopotamii, tak zwany okres predynastyczny Egiptu trwa od około 5500 do 3350 p.n.e. Kultura Nagada I, zwana również kulturą amrańską, trwała od ok. 4000 do 3500 r. p.n.e. Była to jedna z kultur poprzedzających powstanie wielkiego Egiptu.

Zatrzymajmy się na chwilę nad historią… historii. Co wiedziano o Egipcie przed ekspedycją wojskową Napoleona w 1798 roku? Ano… ludzi interesowały piramidy. Były źródła starożytne, ale wiedza w rzeczywistości zaginęła. Dlatego francuski jezuita Claude Sicard (1677-1726) musiał pracowicie odnajdywać, gdzie leżą Teby. Owszem, piramidy były znane i łupione od niepamiętnych czasów. Jednak dopiero odczytanie hieroglifów przez Jeana-François Champolliona pozwoliło badać historię Egiptu w takim sensie, w jakim rozumiemy ją w stosunku do czasów mniej więcej nowożytnych.

Mówiąc krótko, do XIX wieku była to tabula rasa, niejasne wyobrażenia, łącznie z przekonaniem, że nie są niczym ważnym, bo w Biblii opisano, kiedy i jak Pan Bóg ziemię stworzył. Do jakich czasów sięgała wiedza historyczna przed XIX wiekiem? Obstawiłbym, że gdzieś do okolic 500 p.n.e. Do Aten (gr. Θεμιστοκλῆς, trl. Themistoklḗs; ur. ok. 524 p.n.e. w Atenach, zm. ok. 459 p.n.e. w Magnezji nad Meandrem, za Wikipedią). Zapewne byli znani Platon, gr. Πλάτων, Plátōn (ur. 427 r. p.n.e, zm. 347 r. p.n.e., i Sokrates (gr. Σωκράτης, ur. ok. 470 p.n.e. w Atenach, zm. w 399 p.n.e. w Atenach, za Wikipedią).

Podejrzewam, że co było przed tymi czasami, w świadomości dobrze wykształconych ludzi z okolic XVIII wieku ginęło w mrokach niewiedzy. Nie sądzę, by ci najlepsi historycy mieli jakieś pojęcie o ludach czy państwach takich jak Egipt, które by wykraczało poza to, co napisano w Biblii.

Mniej więcej jakie mogło panować pojęcie o prehistorii człowieka, można sobie odtworzyć choćby na podstawie pojęcia hordy pierwotnej, występującego w XIX wieku w różnych naukach społecznych, m.in. u Marksa, w ewolucjonizmie kulturowym czy w publicystyce. Wyobrażenie było takie, że pierwotnie mieliśmy gromadę bez wyraźnego przywództwa, coś bardziej chaotycznego od stada antylop. Pojęcie o tym, co mogło być przed Grecją, kształtowały pobieżne relacje marynarzy czy kupców stykających się z „dzikimi” ludami.

Historia zaczynała się w jakimś momencie pojawieniem się wodza czy króla, spisaniem dziejów; co było przed, nie miało znaczenia. Co warto sobie uzmysłowić, obowiązujący pogląd na czas trwania Ziemi pochodził z Biblii. Jakieś 6 tysięcy lat i nie więcej.

Sztuka czytania hieroglifów przepadła już w starożytności. Poza tymi alfabetami, które były dobrze znane od wieków, poza greką i łaciną, na początku XIX w. praktycznie nie posiadaliśmy znajomości żadnych martwych języków.

Champollion dokonuje wyłomu. Nagle historia rozciąga daleko poza owe 500 lat przed narodzeniem Chrystusa. W połowie XIX wieku John George Taylor, brytyjski konsul w Basrze, odkrył ruiny sumeryjskiego miasta Ur. Jego początki oceniono na jakieś 5 tysięcy lat p.n.e. George Smith, asyrolog amator dokonał tłumaczenia eposu o Gilgameszu, na którym najwyraźniej wzorowała się biblijna opowieść o potopie. I tak w krótkim czasie dzieje rozciągnęły się jakieś 10 razy wstecz, licząc od narodzenia Chrystusa. Co więcej, w XIX wieku musieliśmy uznać, że o pewnych wielkich cywilizacjach, zwłaszcza tych odkrytych w Ameryce Południowej i Środkowej, nie mieliśmy pojęcia. Gdzieś do końca XVIII wieku w historii panowało przekonanie, że znamy wszystko, co zdawało się jako tako ważne. Najstarsze dzieje i ludy opisał Herodot, wieki średnie jacyś Kadłubkowie, ale zasadniczych niespodzianek nikt się nie spodziewał. W głowie się nie mieściło, by był jakiś przekaz starszy niż Biblia.

Wystarczyło trochę badań terenowych i dotychczasowe wyobrażenia stanęły na głowie.

Od razu powiem, że nie jestem nawet amatorem historii i mogłem coś pokręcić, ale te wyobrażenia, nawet pokręcone, poskładane z różnych mniej czy bardziej popularnych doniesień, spekulacji, artykułów, kompletnie się zmieniły zaledwie na przestrzeni mojego życia.

Gdy chodziłem do szkoły, oficjalny wiek homo sapiens wynosił około 40 tysięcy lat. do niedawna najstarsze stanowisko naszego gatunku zostało wydatowane na jakieś 190 tysięcy lat. Obecnie są doniesienia o starszych znaleziskach, mówi się o 300-400 tysiącach lat. W Afryce żyje lud Koisan, który na podstawie zmienności DNA został oceniony na jakieś 100-110 tysięcy lat trwania. Cokolwiek to znaczy. A znaczyć może podobny język, obyczaje i zamieszkiwane tereny.

Homo heidelbergensis to jeden z gatunków „przedludzkich”. Wszelako okazało się że to nie takie proste.” Zespół pracujący pod kierunkiem Jayne Wilkins z University of Toronto znalazł na stanowisku Kathu Pan w RPA liczne  kamienne groty o długości 4-9 centymetrów ”. Te groty pasują jedynie do drewnianych włóczni. Ponieważ na przykład ręczne narzędzia są jednostronne.

Konkluzja jest taka, że jakieś pół miliona lat temu ten, umownie mówiąc, gatunek człowiekowatego małpoluda musiał utworzyć kulturę na poziomie mniej więcej Indian z Ameryki Północnej. Oczywiście nie było wielu technologii, ale aby móc wytwarzać narzędzia o takim stopniu złożoności, potrzebna była struktura plemienna, w której wiedza byłaby przekazywana z pokolenia na pokolenie, potrzebny był jakiś język. Drobiazg: nie musiał być takim językiem, jakim się posługujemy dziś. Mógł to być język gestów, język dźwięków i gestów, może jeszcze coś innego, czego już nie potrafimy sobie wyobrazić.

Czy nasza popularna wiedza na temat neandertalczyka jest taka, że wyginął w Europie jakieś 25- do 15 tysięcy lat temu? Otóż nowsza wiedza jest taka: chcesz zobaczyć potomka neandertala? O ile nie jesteś czytelnikiem z Afryki, a wyglądasz jak Prawdziwy Polak, czyli jesteś białym Europejczykiem, popatrz w lustro. To hipoteza, ale biały kolor skóry zawdzięczamy właśnie temu gatunkowi homo, do którego ostatnio dodaje się coraz częściej określenie „myślący”. Tak na marginesie, uśmiałem się jak norka, gdy zdałem sobie sprawę, że przepis na czystego Aryjczyka wygląda tak, że trzeba skojarzyć ze sobą neandertalkę oraz czarnego jak heban Afrykanina, i ich dziecko to najwyraźniej będzie właśnie ów przystojny, wysoki, niebieskooki blondyn.

Jednak najważniejsze wydaje mi się coś innego, nie genetyczno-romansowe hocki-klocki. Wiadomo, że neandertalczyk tworzył jakąś kulturę. Panuje między innymi pogląd, że to od niego homo sapiens przejął kilka technologii, m.in. produkcji kleju (czegoś podobnego do żywicy epoksydowej, tyle że termoutwardzalnej), z którego pomocą mocowano do drewna kamienne ostrza.

Był taki obraz, że po świecie biegały sobie jakieś hominidy, i w końcu z nich powstał człowiek. A jak już powstał, to zaczęła się historia gatunku, postęp, wynalazki, rozwój kultury – to wszystko, co uważamy, za wyróżnik człowieczeństwa. Pieron strzelił w rabarbar. Wygląda na to, że nie tylko wiele kulturowych wynalazków pochodzi z tak dalekiej przeszłości, że nie sposób do nich przypasować nie tylko jakiegoś kręgu kulturowego, jak na przykład to wyświechtane dziedzictwo europejskie kultury śródziemnomorskiej, ale wręcz trzeba się przyznać, że uczyliśmy się od tych, których do niedawna uważaliśmy za małpoludy.

Jeszcze kilka lat temu obowiązywała teoria „radiacji afrykańskiej”, wyjścia z Czarnego Lądu jakieś 40-60 tysięcy lat temu grupy ludzi, która zapoczątkowała ekspansję na całą planetę. A tymczasem trzeba się chyba pogodzić z faktem, że na terenie Europy żyli już wtedy nasi przodkowie, że okiełznywali nieprzyjazną naturę od jakiegoś pół miliona lat, że neandertalczyk nie był też tym pierwszym. Wcześniej był chyba heidelbergensis.

O ile nie zakwestionujemy historii budowy piramid, to diametralnie może się zmienić ich położenie i znaczenie względem reszty historii, jaką dopiero odkrywamy. Tak dokładnie, jak rozwój astronomii od czasów Kopernika ruszył Słońce z jego miejsca w Układzie Słonecznym, tyle że stopniowo z poznawaniem budowy wszechświata przesuwało się ono z jego centrum na coraz to dalsze zadu… I pewnie jeszcze sobie odjedzie, gdy zbudujemy lepsze teleskopy.

Do poważnej refleksji nad rozumieniem rozwoju ludzkości muszą nas skłonić odkrycia, które nie odsyłają nas w tak odległe czasy, jak badania nad ludem Khoisan czy kamienne groty homo heidelbergensis. Miejsce kultu Göbekli Tepe. To zaledwie okolice 10 tysięcy lat p.n.e. Być może 11 tysięcy, nie umiem się połapać w wynikach publikacji na ten temat. Dystans czasowy od powstania tego miejsca do umownej daty początku ery znam, rozumiem z dokładnością do czasu trwania państwa Polskiego. Ten ośrodek kultu (albo coś, nie bardzo wiadomo co) powstał tak dawno, że pi razy drzwi w tym przedziale czasu zmieściłoby się ze dwa razy powstanie i upadek Starożytnego Egiptu, licząc do narodzenia Chrystusa. Przyjmując, że Cesarstwo Rzymskie trwało od 27 p.n.e do powiedzmy do roku 476, to jego historia jest drobne 20 razy krótsza od tych około 10 tysięcy lat. Zaś cała nasza spisana dobrze historia liczona gdzieś od Temistoklesa do dnia dzisiejszego zmieściłaby się w tym okresie jakieś 4 razy.

Tell Qaramel położone w Syrii jest starsze niż Göbekli Tepe. Datuje się jego początki na 13000 lat p.n.e. Warto sobie uświadomić: jest starsze być może o jakieś 2 tysiące lat. Czas, który wystarczył, by Republika Rzymska zmieniła się w Cesarstwo, to się rozpadło, by powstały państwa nowożytnej Europy, padło Bizancjum, odkryto Amerykę, zbudowano maszynę parową, a na końcu ludzie wylądowali na Księżycu.

Osada Abu Hurejra położona na płaskowyżu na zachodnim brzegu Eufratu w zachodniej Mezopotamii powstała około 11500 p.n.e i została opuszczona około 5900 p.n.e. Trwała jakieś 5600 lat. Przypomnijmy: straszliwie stary starożytny Egipt, wliczając w jego trwanie tzw. okres predynastyczny zaczynający się jakieś 5500 p.n.e., który przetrwał naprawdę gdzieś do 332 roku p.n.e, utrzymywał się na falach historii jakieś najwyżej 5200 lat, w rzeczywistości jako jednolitemu organizmowi należałoby zaliczyć mu lata 3150 do 332 p.n.e, jakieś 2818, nie bądźmy drobiazgowi, ale maksimum 3000 lat trwania.

Göbekli Tepe zadziwia kunsztem odkrytych rzeźb. O ile archeolodzy nie walnęli się zasadniczo w datowaniu, to oznacza, że długo, długo nim ludzie zabrali się za budowę piramid i wystukiwanie w kamieniu dość pokracznych przedstawień faraonów, w płaskorzeźbach posługiwali się perspektywą kurtynową, znaną chyba z Lascaux oraz współcześnie stosowaną przez dzieci malujące w przedszkolach, żyli sobie artyści, którzy mieli opanowany kamień mniej więcej tak, jak ci, którzy ozdabiali Notre Dame. Może i nie dziwota, skoro żyli w epoce kamienia łupanego, może w tamtych czasach czucie kamienia i znajomość techniki jego obróbki miał co drugi człowiek, a może nawet każdy. Tym niemniej zupełnie czym innym jest umiejętność przysposobienia dzidy do zadźgania innoplemieńca, a czym innym wyczucie kształtu i proporcji.

Skoro ci ludzie potrafili tak rzeźbić, to obstawiam, że najmniej od kilkuset lat rozwijała się tam zaawansowana kultura. Tak, znaleziono tam przedmioty ze znakami, które mogą być pismem.

O czym jest ta opowieść? Że oczywiście teorie spiskowe nie ruszą ani bitwy pod Grunwaldem, ani nie dowiodą, że piramidy zbudowali kosmici. Jednak moim zdaniem prawie pewne jest coś innego: mamy o historii mniej więcej takie pojęcie, jak na początku XIX wieku o starożytnym Egipcie, czy jak w tamtych czasach o kosmosie. A tak, niektórym się zdawało wówczas, że Słońce to centrum Galaktyki. Do końca XIX wieku, właściwie do lat 20. XX wieku, sporej części astronomów (poza kilkoma) nie mieściło się w głowie, że poza Galaktyką istnieje jakiś kosmos. Tak, jak całkiem niedawno nie mieściło się w głowie, że przed Egipcjanami swoje państwo stworzyli Sumerowie i zdążyli zniknąć z historii, gdy Egipt wkraczał w okres Średniego Państwa.

Nawet jeśli nie pogrążymy się w takich otchłaniach czasu, z jakich pochodzi lud Khoisan, czy nie zaczniemy się zastanawiać, że jakieś kulturowe archetypy muszą się za nami ciągnąć te pół miliona lat od czasów produkcji dzid przez heidelbergensis, to musimy sobie uświadomić, że przed nami całe nieodkryte historyczne kontynenty. Czy mogła istnieć rozwinięta na swój sposób cywilizacja te kilkanaście tysięcy lat temu? Wygląda na to, że musiała.

Możemy nie mieć pojęcia o zabytkach czy budowlach, które wzniosła, bo mogą się one znajdować pod wodami np. Zatoki Perskiej. Całkiem niedawno uświadomiliśmy sobie, że musiał istnieć Doggerland, ląd obecnie zatopiony przez Morze Północne, i że tam żyli ludzie. Kilkanaście tysięcy lat temu poziom oceanów był obniżony o kilkadziesiąt metrów, bo wody były uwięzione w lodowcach. Ludzie z pewnością żyli na obszarach współczesnego szelfu, zarówno z powodu klimatu, jak i choćby potrzeby bliskości morza z jego zasobami. Możemy zupełnie fałszywie szacować i liczebność populacji, i stan kultury.

Jak pomyśleć, to w historii jest bardzo wiele miejsca – i na starsze ludy i na te jeszcze starsze.

Adam Cebula




Pobierz tekst:

Mogą Cię zainteresować

Adam Cebula „Pilotka Pirxa”
Felietony Adam Cebula - 2 listopada 2020

Kim jest wzorzec bohatera dla okolic mojego pokolenia? Mniej więcej ktoś taki…

Adam Cebula „Pamięci świetnych wynalazków, czyli o fantastyce w futurologii”
Para-Nauka Adam Cebula - 14 grudnia 2015

Niektóre wynalazki istnieją chyba tylko po to, żeby sobie o nich pogadać? Coś w tym jest… Dziś…

Adam Cebula „Kobieta bardzo fatalna”
Opowiadania Adam Cebula - 5 kwietnia 2019

Co ta miłość robi z człowiekiem… wystarczy chmurka wysoko wydajnych feromonów, a…

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

Fahrenheit