Mapa Ukrainy
ISSN: 2658-2740

Dziewięć miliardów imion dyskusji

Bardziej uważni czytelnicy mogli zauważyć wzmożoną aktywność Juliusza „Q” Mroza na łamach Fahrenheita. Tenże osobnik, ogromny fan Star Treka i fantastyki naukowej, wykazał się niebywałą cierpliwością. Od ładnych kilkunastu lat obecny i aktywnie udzielający się na Forum Fahrenheita, od pewnego czasu wspomagał portal newsami, aż w końcu nadszedł czas, żeby oficjalnie przywitać go w gronie redakcyjnym. Dyskusja na temat opowiadania Arthura C. Clarke’a „Dziewięć miliardów imion boga”, miała być swego rodzaju oficjalnym wprowadzeniem Q do składu załogi, ale ze względu na chorobę Masona, jej dokończenie i publikacja przesunęły się w czasie. Ale w końcu jest, więc WITAMY W REDAKCJI, Q!

 

Niniejsza dyskusja zdradza zakończenie tego krótkiego opowiadania. Myślimy jednak, że nawet po przeczytaniu niniejszej wymiany zdań można będzie zaczerpnąć nieco przyjemności z czytania omawianego dzieła.

 

 

J. „Q” M.: Gdy A.Mason zaproponował omawianie tego właśnie opowiadania, przyznałem, że choć uważam Clarke’a za jednego z największych klasyków SF (umieszczam go zawsze w swojej Top 3, po Lemie, a przed – ex equo – Dickiem i LeGuin), zwyczajnie go nie lubię, bo to nie fantastyka naukowa, a bajki są. Niemniej nie mogę odmówić mu znaczenia dla gatunku, ale o tym więcej za chwilę.

A.M.: Bajka, nie bajka, ale kiedy wspomniałem o tytule opowiadania, nie musiałeś nawet sprawdzać żadnej antologii. Jestem niemal 100% pewien, że pamiętałeś i tytuł, i o czym ono mniej więcej było! No chyba że nie pamiętałeś? Przyznaj się!

J. „Q” M.: Jasne że pamiętałem (dużo rzeczy pamiętam), bo jest to utwór (czy może raczej utworek, zwłaszcza na tle obecnych cegieł i cykliszczy), który – wraz z o rok wcześniejszym „Sail On! Sail On!” (u nas znanym jako „Żagle na maszt!”) Farmera – zapoczątkował z jednej strony nurt budujący fantastyczne wizje na fundamencie religijnych, czy – szerzej – przednaukowych modeli świata, przepuszczonych jednak przez pryzmat optyki typowej dla hard SF (można tu wymienić choćby opowiadania tak od siebie odmienne jak „Matter’s End” Gregory’ego Benforda, w którym Clarke w hinduistycznym sosie spotyka się z „Ulricą” Borgesa. Także „Tower of Babylon” i „Hell is the Absence of God” Teda Chianga czy „Ziemia Chrystusa” Dukaja, gdzie z dwoma ostatnimi łączy go jeszcze jedno.

A.M.: Co?

J. „Q” M.: Że są to bardzo swoiste opowiadania grozy. Lem, omawiając ten gatunek, pisał, że w swojej klasycznej (angielskiej, jamesowskiej) formule polega on na tym, że dostajemy realistycznie przedstawiony świat, który (zwykle w okolicach finału) zostaje rozsadzony przez wkroczenie weń żywiołu niesamowitego, który swoją obecnością burzy materialistyczny dotąd światopogląd bohaterów. Clarke pozostaje wierny tej tradycji, ale poważył się na coś – zwłaszcza w owych czasach – bardzo odważnego. U niego owym groźnym żywiołem nie jest standardowy duch, wampir czy nawet demon, ale sam Bóg (co prawda w orientalnym wydaniu). Dukaj i Chiang idą potem w podobnym kierunku. (Tu zresztą przypomina się to, co mówił o Bogu przyszły Aleksander VI w komiksie „Borgia”, postrzegając go jako (mówiąc współczesnym, SF-owym językiem) coś na kształt groźnego, potężnego Obcego, co pachnie znów teologią Le Fanu i prywatnie ateisty Lovecrafta, by przy horrorowych skojarzeniach pozostać).

A.M: Co do „pamiętania”. Ja kompletnie nie mogę sobie przypomnieć, w jakiej książce czytałem to opowiadanie. Jestem pewien tylko tego, że to była jakaś antologia Asimova lub różnych autorów. „Dziewięć miliardów…” zapamiętałem mimo tego, że kompletnie nie miałem pojęcia, czy i jak ważne było ono dla literatury. Chciałbym, żeby kiedyś mnie olśniło lub żebym mógł cofnąć się w czasie i sprawdzić, na jakim poziomie stały pozostałe opowiadania tej antologii.

J. „Q” M.: Encyklopedia Fantastyki podpowiada, że możliwości są trzy: 1. „Kroki w nieznane 6”, 2. „Gwiazda” (zawierająca utwory samego A.C.C.), 3. „Arcydzieła” – o ile czytałeś po polsku. Przy czym, biorąc pod uwagę, do którego pokolenia należymy, opcja 3. raczej odpada, zbyt nowy to zbiór.

A.M.: Tak. Mogłaby to być pierwsza lub druga pozycja albo obie w krótkim odstępie czasu. Bo czytałem wszystkie trzy. Ale i tak pamięć mnie zawodzi. Co oznacza, że należałoby odświeżyć lektury.

J. „Q” M.: Wszystkie trzy zbiory są warte powtórek.

A.M.: Wspomniałeś, Q, o tym, że opowiadanie Clarka było aktem odwagi. Poniekąd na pewno tak, jednak wydaje mi się, że lata 50. były dobrym okresem dla powstania tego typu dzieł. Z jednej strony mamy pierwsze poważniejsze, typowo postapokaliptyczne wizje świata, z drugiej fascynację Amerykanów innymi kulturami i religiami. To przecież w latach 50. powstały powieści Wyndhama, a pod koniec lat 50. została opublikowana bazująca na religiach „Kantyczka dla Leibowitza”. Myślę, że ówczesny „klimat” musiał spowodować powstanie takich dzieł.
Z trzeciej strony – czy w „Dziewięć miliardach…” jest coś obrazoburczego?

J. „Q” M.: Clarke i Wyndham to Brytole byli.

A.M.: Nie będę się kłócił, bo znawcą historii nie jestem, ale obydwaj chyba publikowali pierwsze wydania przynajmniej części książek w USA. Wydaje mi się, że nie skłamię, jeśli napiszę, że w tamtych czasach rynek książek można by z naszego punktu widzenia przyporządkować do jednego kraju – United Kingdom of States.

J. „Q” M.: Prawda, obaj wydali wiele utworów w USA (jak słusznie zauważyłeś, tam był największy rynek SF), ale z drugiej strony wpisywali się w tradycje starsze niż amerykańska SF (a zwłaszcza pulpowa SF): w tradycje Mary Shelley, Wellsa, Stapledona. Jak się rozpędzić – także Francisa Bacona. Fascynacje Amerykanów Dalekim Wschodem, które staną się tak czytelne w latach 60., również nie są bezprecedensowe. Przypomnijmy sobie fin de siècle’owe fantazje naszego Langego czy choćby wątki buddyjskie w „Starej Ziemi” Żuławskiego. Ale możesz uznać, że wykręcam się od odpowiedzi na pytanie o obrazoburstwo.

A.M.: Raczej odrobinę odbiegłeś od mojej myśli. Z opisywanymi przez ciebie tradycjami zgadzam się, jednak wydaje mi się, że lata 50. w USA to był najlepszy czas na boom tego typu opowiadań (i powieści).

J. „Q” M.: Cóż… były to czasy beatników z ich niepokojami i orientalnymi fascynacjami. Wracając jednak do pytania o obrazoburstwo – w „Dziewięć miliardach” jest to może mniej czytelne, ale wpisują mi się one w ciąg logiczny z tytułową dla jednego ze wspomnianych zbiorów „Gwiazdą”. Tam mamy konkretną antyteodyceę (nawet gdy Lem słusznie narzekał, że Clarke tak ułożył okoliczności fabularne, by móc ją przeprowadzić, da się przecież szukać analogii do realnych spraw), tu niby „tylko” koniec świata, ale w obu przypadkach jedynym (dla bohaterów) efektem przyglądania się z bliska działaniom siły wyższej (choć „Gwiazdę” da się teoretycznie czytać w sposób ateistyczny), jest niepokój czy wręcz strach. Bóg z tych utworów stanowczo nie wygląda na dobrą bozię z np. „Narnii”. Prędzej zagraża niż nad nami czuwa. Co zabawne – A.C.C. wojującym ateistą nie był, przyznając się do ateizmu mawiał też „I don’t believe in God, but I’m very interested in her”.

A.M.: Patrzysz na tę historię z perspektywy głównych bohaterów. Z drugiej strony mamy instancję wyższą, która gasi światło po skończonej robocie. To opowiadanie jest w rzeczywistości swego rodzaju pytaniem o sens życia. Jak się tak zastanowić, nie wiemy, co będzie dalej.

J. „Q” M.: Z drugiej strony – czy wybór takiej perspektywy (i takich bohaterów) nie jest celowy? Autora najwidoczniej nie interesowało dawanie postaciom (ani czytelnikowi) uspokajającej metafizycznej pewności.

A.M.: Rzeczywiście, ja po przeczytaniu odczułem swego rodzaju niepewność.

A znałeś tę krótkometrażową adaptację opowiadania? „The Nine Billion Names of God – Short Film”?

J. „Q” M.: Dotąd nie. Albo widziałem i zapomniałem. Tak czy owak dzięki za polecankę.

A.M.: A jak patrzysz dziś na to opowiadanie? Odświeżając je sobie, odniosłem wrażenie, że trochę trąci już myszką, że od momentu, kiedy dowiadujemy się, po co generowane są warianty imion, upływa odrobinę za dużo czasu, że dla współczesnego czytelnika zakończenie nie będzie żadnym zaskoczeniem.

J. „Q” M.: Cóż, współczesny czytelnik (nie tylko fantastyki) przywykł, że można mieszać metafizykę z superkomputerami. Poza tym pewnie zna „Dziewięć miliardów…” choćby ze streszczeń. Tak to już jest z klasyką, z prekursorami. Czasem nie zaskakują, bo mają licznych epigonów. Inna sprawa, że ci epigoni często bawią się po prostu worldbuildingowymi możliwościami, podczas gdy Clarke wydaje się szczery w tym, co napisał. To znaczy: nie dam złamanego grosza (czy może raczej pensa lub centa), że wierzył w możliwość realizacji przedstawionego scenariusza, ale pewien jestem, że zawarł w nim swoje autentyczne rozterki filozoficzne. Większość najwybitniejszych fantastów tamtych (i wcześniejszych) czasów tak czyniła.

A.M.: Czy współczesny czytelnik zna to opowiadanie? Śmiem wątpić. Prawie na pewno nie polski czytelnik. Po (być może zbyt) pobieżnym wyszukiwaniu wychodzi mi, że opowiadań Clarke’a nie wznawia się od ponad dwudziestu lat, w przeciwieństwie do powieści. Mistrz chyba nie trafił nawet do lektur szkolnych. Co gorsza, nie da się chyba nawet zdobyć legalnego e-booka z jego krótkimi formami. Żeby sięgnąć po „Dziewięć miliardów imion Boga” młody czytelnik musiałby chcieć, ale przede wszystkim usłyszeć o tym tekście. Czy masz pomysł, jak moglibyśmy zachęcić do czytania inaczej niż stwierdzając, że Clarke wielkim pisarzem był, a czcimy, gdyż wieszczem był!?

J. „Q” M.: Choćby tą dyskusją . I może jeszcze słowami Lema, który zwał go swoim nauczycielem, a w wywiadzie dla pisma „Shargh” zaliczył – obok Dicka, Strugackich i Wellsa – do najściślejszej czołówki SF. O tym, że wymyślił (Clarke, nie Lem) satelity geostacjonarne, też możemy coś bąknąć.

A.M.: To za zakończenie dodajmy, że pomysł satelitów został przez niego opublikowany w 1945 roku, a powstał na podstawie doświadczeń zdobytych przez niego podczas II wojny światowej, kiedy jako oficer służył w jednostce radarowej.

Później opublikował też kilka książek naukowych, więc można powiedzieć, że Artur C. Clarke miał nie tylko wyobraźnię i umiejętności pisarskie, ale i „łeb na karku”, więc tym bardziej warto zaznajomić się z jego twórczością, szczególnie że za swoją twórczość otrzymał kilka nagród, w tym Hugo i Nebulę.

Mogą Cię zainteresować

Jagna Rolska „Na początku był Człowiek”
Opowiadania Jagna Rolska - 23 sierpnia 2019

Tym razem mamy dla czytelników przedruk opowiadania Jagny Rolskiej, które pierwotnie zostało…

Andrzej Zimniak „Gawędy fandomowe” cz. 8 – Konwentów sto – i co?
Felietony Andrzej Zimniak - 14 sierpnia 2023

Uczestnicząc w konwentach, zawsze wygłaszałem referaty. Dla mnie za każdym razem był…

Anna Szumacher „Słowalkiria”
Fantastyka Anna Szumacher - 12 lutego 2024

6 marca 2024 odbędzie się premiera trzeciego i ostatniego tomu trylogii Słowodzicielka.…

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

Fahrenheit